BÉLA BARTÓK

“de laatste geaarde componist van de 20ste eeuw ”

De Hongaarse componist en pianist Béla Bartók werd geboren in Nagyszentmiklós (nu Roemenië) op 25 maart 1881. Hij overleed door leukemie op 26 september 1945 in New York.

Zijn eerste muzikale onderricht kreeg Béla Bartók van zijn moeder, die een bekwaam pianiste was. Op zijn elfde speelde Bartók voor het eerst piano in het openbaar. In 1894 verhuisde de familie naar Pressburg, het huidige Bratislawa, waar Béla pianoles kreeg van László Erkel. Anton Hyrtl bracht hem de beginselen van de harmonie bij. In 1899 vervolgde Béla Bartók zijn studie aan de Koninklijke Academie voor Muziek in Boedapest. Vier jaar later rondde hij deze studie met succes af.

Tijdens zijn omvangrijke tournees door Europa speelde Bartók werk van Duitse componisten, waaronder Richard Strauss, en de Hongaar Fransz Liszt.

Als componist liet hij zich sterk beïnvloeden door Hongaarse volksmuziek. Met zijn vriend, Zoltan Kodály publiceerde hij een verzameling Hongaarse volksmuziek. Zie minuut 1:20

Bartók kreeg een aanstelling als pianoleraar aan de Academie te Boedapest in 1907. Hij bekleedde deze functie tot 1934. In 1911 was hij één van de oprichters van de Hongaarse Muziek Vereniging. Aan het einde van de twintiger-jaren toerde hij intensief door Rusland en de Verenigde Staten. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verliet Béla Bartók Europa en vestigde zich in de Verenigde Staten, waar hij tot zijn dood in 1945 werkte.

Tot de beste werken van Béla Bartók worden “Mikrokosmos” (1935), “De burcht van Blauwbaard” (1911), “Roemeense dansen uit Hongarije” (1915) en “Muziek voor snaarinstrumenten, slagwerk en celesta” (1937) gerekend. Zo als tijdgenoot Webern was hij heel geintereseerd in de wetenschappen van het natuur en de biologie – het colibri vleugel slag metingen willen weten duiden weer dat componeren ook preicisie werk was nota bene al de snelheden nauwkeurig opgeschreven voor de stukken.

Sterke asymmetrische ritmische figuren

In zijn eigen composities klinkt zijn fascinatie voor de klankkleur van Claude Debussy door. Hij maakte gebruik van sterke asymmetrische ritmische figuren, waarbij zijn voorliefde voor de Slavische volksmuziek te horen is. Béla Bartók heeft echter zelden melodieën uit de volksmuziek letterlijk gebruikt in zijn composities.

PARLANDO – RUBATO
en de misschien de echte oorsprong van de Bartók-pizzicat0

Als ethnomusicoloog Bartók identificeren twee primaire zangstijlen in volksmuziek, die hij noemde parlando-rubato (vrij volgens tekst) en tempo giusto (in juiste ritme). Hier kunnen we een prachtig voorbeeld van parlando-rubato zien. Ook Bartók-pizzicato is genoemd naar hem: in het vierde deel van zijn vierde strijkkwartet zij ze voor het eerst genoteerd en in zijn Muziek voor Snaarinstrumenten, Slagwerk en Celesta komen ze als pizzicato glissandi voor. Bartók is overigens niet de uitvinder van het Bartók-pizzicato. Gustav Mahler schreef de speelwijze reeds eenmaal voor in zijn 7e symfonie uit 1904-05. In de 20ste eeuw kreeg het tokkelen op de contrabas een belangrijke rol in de ritmesectie van jazzbands. Maar als je goed kijkt en luisterd is deze misschien de echte oorsprong van de Bartók-pizzicato.

Meer authentiek folksmuziek (niet zigeunermuziek) uit de streken waar Bartok en Kodaly hun verzamelwerk deden staat op deze speellijst. Ook een voorbeeld vanuit de verzameling kun je hier beluisteren. [Kernwoorden: nepzene (folksmuziek), citera, hegedu, kuruc zene, verbunkos, betyar, hajduc, botolo.]

Verdrag van Trianon

Het Verdrag van Trianon werd op 4 juni 1920 gesloten tussen de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog en de overgebleven rompstaat Hongarije.

Het verdrag is genoemd naar het in Versailles gelegen paleis Grand Trianon, waar de ondertekening plaatsvond. Het was het vierde van de vijf Parijse voorstadsverdragen: eerder waren er al verdragen gesloten met Duitsland, Oostenrijk en Bulgarije. Turkije zou later nog volgen. De Hongaarse delegatie, moest de geallieerde vredesvoorwaarden zonder noemenswaardige aanpassing accepteren.

Het land werd gereduceerd tot slechts 29% van zijn oorspronkelijke grondgebied.

Het moest Zevenburgen (Transsylvanië), de oostelijke helft van het Banaat en de gebieden rond de steden Satu Mare (Szatmárnémeti) en Oradea (Nagyvárad) aan Roemenië afstaan.
Opper-Hongarije, bestaande uit het latere Slowakije en Karpato-Roethenië (Kárpátalja) ging naar Tsjecho-Slowakije.
Het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen, het latere Joegoslavië, kreeg de Vojvodina, waaronder de westelijke helft van het Banaat, voorts Kroatië, dat voordien een semiautonoom deel van Transleithanië was, en nog enkele kleinere gebieden ten noorden daarvan: Prekmurje (Muravidék), Međimurje (Muraköz) en de Baranya-driehoek.
Oostenrijk kreeg ten slotte een strook die later het Burgenland zou gaan heten.

Het grootste deel van de verloren gebieden werd niet bewoond door etnische Hongaren, maar door volkeren die destijds onder de Hongaarse kroon vielen en meestal meerderheid in hun respectievelijke gebieden waren, waarvan de Slowaken, Roemenen en Zuid-Slaven nu hun nationale aspiraties gerealiseerd zagen. Door de eenzijdige manier waarop de grenzen bepaald werden, kwamen echter enkele miljoenen Hongaren buiten Hongarije te wonen (zie Hongaarse minderheden), vooral in Transsylvanië, de Vojvodina en langs de zuidgrens van Tsjecho-Slowakije. Ruwweg bleven ongeveer 3,3 miljoen Hongaren in de buurlanden achter. De Slavische en Roemeense minderheden in Hongarije bedroegen daarentegen ongeveer 0,3 miljoen personen. Verder telde Hongarije nog een grote groep (ca. 0,5 miljoen) Volksduitsers.

In tegenspraak met de beloofde principes hield het Verdrag van Trianon geen rekening met de feitelijke etnische samenstelling van Centraal-Europa.

Effecten van het Verdrag van Trianon

Het verdrag heeft een niet te onderschatten schokeffect veroorzaakt in de Hongaarse maatschappij. Naast het menselijke leed van de van elkaar gescheiden families, werd deze schok mede veroorzaakt door de economische moeilijkheden die het verdrag had aangericht. Het trauma van Trianon heeft het denken van hele generaties bepaald.

Er was tussen de wereldoorlogen geen enkele partij, groepering of klasse in de Hongaarse maatschappij die ongeacht hun politieke, religieuze of sociale positie de nieuwe grenzen van Hongarije definitief achtte. Bijgevolg voerde Hongarije in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog een vriendschappelijke politiek met Hitlers nazi-Duitsland waarvan het de rechtzetting van het geschiede onrecht verwachtte.

Internationale hof van Wenen (1938 en 1940) gaf gedeeltelijk gehoor aan de Hongaarse aanvraag en een jaar later voorzag de tweede uitspraak van het hof ook in de aansluiting van Noord-Transsylvanie, waar de Hongaarse bevolking in de meerderheid was, bij Hongarije. In de opnieuw ingelijfde gebieden hebben de Hongaren wraak genomen voor de geleden wreedheden en werden duizenden Roemenen en Serviërs verjaagd.

In 1947 werden bij de Vrede van Parijs de grenzen van Trianon weer afgedwongen (met drie bijkomende dorpen die Hongarije moest afstaan aan Tsjecho-Slowakije) en kwamen er opnieuw wreedheden tegen de Hongaarse bevolking buiten de grenzen van Trianon. trianon 1

Sânnicolau Mare

Sânnicolau Mare (Hongaars: Nagyszentmiklós, Duits: Groß Sankt Nikolaus, Nederlandse vertaling: Groot Sint Nicolaas) is een stad in het westen van Roemenië, in het district Timiș. De stad ligt in de historische regio Banaat, op slechts 9 kilometer afstand van de Hongaarse grens, 20 kilometer van de Servische

Sânnicolau Mare ligt in de historische regio het Banaat en maakte tot 1920 deel uit van Hongarije. Door het Verdrag van Trianon werd het aan Roemenië toegewezen. Hongaren maken er nog altijd zo’n 10% van de bevolking uit. De Hongaarse componist Béla Bartók werd er op 25 maart in Sânnicolau Mare geboren. Sinnicolau

BÉLA BARTÓK – Concert voor orkest

“After a while I began to take it for granted that I was being attacked from both sides of the border.[…] I decided that the best remedy is to close my ears to the disturbing noises.So around 1921 I simply withdrew from every form of public appearance. It was not until the war was over that the waves of animosity met right above my head. The first thing I noticed was how cruelly I was assaulted in my own country where in a momentary outburst of anger some extremists actually went so far to call me a traitor, while in Romania they merely accused me of falsifying some of my findings and even challenged my full understanding of the language. […] And only when I began to interpret the political implications that brought on this earthquake of emotion did I realize that the map of folk songs I drew with such care, relating us through mutual heritage, did not appeal to our noble countrymen or their lackeys in those neighboring Eastern countries.[…]Yet, neither new borderlines nor old could ever raise any barricade to the wind that went on carrying the pollen and the seeds effortlessly over those expanses of land, green in the summer and white in the winter, wafting the songs for centuries.”-“B.Bartok – The American Years”-Agatha Fassett.

In 1940 vluchtte Bartók naar Amerika om de nazi’s te ontlopen. Bartók was een antifascist die het eenvoudig vertikte om nog in Duitsland op te treden. Als gevolg van deze houding werd zijn muziek in Duitsland en Italië verboden. In 1944, een jaar voor zijn dood, werd zijn Concert voor orkest ten doop gehouden. Het werd een gigantisch succes. Nog geen jaar later overleed Bartók.

Bartóks werken vallen op door hun moderniteit, dissonanten en vaak agressieve ritmes. Zelfs een instrument als de piano wordt door Bartók gebruikt als slaginstrument.

“Naast Schönberg (1874-1951) en Stravinski (1882-1971) was Béla Bartók een derde belangrijke vernieuwer van de Europese kunstmuziek aan het begin van de twintigste eeuw. Ook hij zocht een weg uit de rond 1900 in een impasse geraakte tonale muziek en vond die in de volksmuziek. Aanvankelijk knoopte hij met zijn symfonisch gedicht Kossuth (1903) aan bij de nationalistische muziektraditie van Liszt, maar vond met de herontdekking van de Hongaarse boerenmuziek zijn eigen stem. Samen met Zoltán Kodály was hij één van de eersten die resultaten van folkloristisch onderzoek toepaste in eigen composities. Groot verschil met componisten uit de negentiende eeuw was dat Bartók folklore niet aanpaste aan het tonale systeem, maar uit volksmuziek zijn eigen muzikale idioom opbouwde. Hierdoor was zijn componeerstijl flexibel ten aanzien van andere gelijktijdige muzikale trends, zonder zijn eigen uitgangspunten geweld aan te doen. Zo naderde hij met de twee Vioolsonates (1921-22) het vrije expressionisme van Schönberg. Vanaf 1926 worden neoclassicistische tendensen à la Stravinski hoorbaar. Niet alleen interesseerde Bartók zich voor Hongaarse volksmuziek, maar kon muzikale folklore van de gehele Balkan, Turkije en Noord-Afrika op zijn warme belangstelling rekenen. (JWvR)”

Het werk werd geschreven in opdracht van de Koesevitski Stichting (Koussevitzky Foundation, geleid door dirigent Sergej Koesevitski).

“At the rehearsal he announced that this work of mine was the very best work of the last 25 years, after the actual performance he doubled his praise by another 25 years, assuring me this time that it was indeed the best best work of the last 50 years. I couldn’t resist reminding him that he said exactly the same thing about a work of Sjostakovitsj he conducted not long ago.[…]Yet as I keep thinking about it he said that about Sjostakovitsj‘s composition before he heard mine and not afterwards.”
“B.Bartok – The American Years”-Agatha Fassett.

I Introduzione
II Giuoco delle coppie (in het compositiehandschrift: Presentando le coppie)
III Elegia
IV Intermezzo interrotto – de titel Intermezzo interrotto (onderbroken tussenspel), bestaat uit een vloeiende melodie geschreven in wisselende maatsoort, onderbroken door een banaal thema, dat een parodie is van het marsthema uit Sjostakovitsj‘ Zevende symfonie “Leningrad”. Tijdens het tweede thema spelen de pauken maar liefst 12 verschillende toonhoogten in één minuut, een huzarenstukje voor paukenisten.
V Finale

De première van deze (eerste) versie was op 1 december 1944 in de Boston Symphony Hall door het Boston Symphony Orchestra onder leiding van dirigent Sergej Koesevitski, de opdrachtgever van de compositie.

Sebes -derde deel uit Contrasten (Sz. 111, BB 116) – 1938 samenstelling klarinet-viool-piano trio . Het is gebaseerd op de Hongaarse en Roemeense dans melodieën en heeft drie delen . Verbunkos -Pihenö – Sebes. (recrute dance, rustig, snel). Bartók schreef het werk in antwoord op een brief van de violist Joseph Szigeti, hoewel het officieel als opdracht kwam van jazz klarinettist Benny Goodman.

Szigeti herinnerde dat Bartók hem had verteld dat het begin van Contrasten had gedeeltelijke inspiratie uit de “Blues” tweede beweging van Maurice Ravel Sonate voor viool en piano, eerder geciteerd (NSO-VRIJ 1)

FIBONACCI

Cubisten tijdens 1910-l940 zijn veel bezig met perfecte symetrieen en constructive maar als dat letterlijk in Bartok zijn werken bewust ingezet is als compisitie techniek is niet bewesen. Wel was hij er bekend mee.

Leonardo van Pisa (Pisa, ca. 1170 – ca. 1250) beter bekend als Fibonacci, was een Italiaanse wiskundige. Hij wordt vaak beschouwd als de eerste westerse wiskundige die origineel werk publiceerde sinds de Griekse oudheid.

Fibonacci werd geboren in Italië, maar genoot zijn opleiding in Noord-Afrika waar zijn vader een diplomatieke post bezat. Hij bestudeerde de Arabische cijfers (inclusief het cijfer nul) en realiseerde zich dat hiermee efficiënter gerekend kon worden dan met de tot dan toe in Europa gangbare Romeinse cijfers. Rond 1200 hield hij op met reizen. In 1202 publiceerde hij zijn werk Liber Abaci en introduceerde hiermee dit cijferstelsel in Europa. Het werk werd goed ontvangen door opgeleid Europa en had grote invloed op het Europese denken.

Fibonacci begon konijnen te fokken. Hij begon met twee konijnen, maar al snel had hij er drie. Na het bestuderen van het vermenigvuldigen van deze dieren kwam hij tot de reeks 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34 en 55.

De bijnaam “Fibonacci”, die hij na zijn dood kreeg, bestaat uit de samenvoeging van Figlio di Bonaccio, “zoon van Bonaccio”. Fibonacci’s vader heette echter Guglielmo. Bonaccio, In 1863 werd in Pisa een door Giovanni Paganucci gemaakt standbeeld voor Fibonacci opgericht.

De gulden snede is een stukje eeuwenoude raadselachtige wiskunde. De gulden snede of ‘Divina Proportia’ (goddelijke proportie) kort men af met de Grieks.e letter Φ (spreek uit: ‘Fie’) en heeft zijn wortels in de rekeningen van Euclides

De Fibonacci-reeks vormt de rekenkundige basis voor de gulden snede. Dit is in 1611 ontdekt door de beroemde astronoom Johannes Kepler. Als je een getal uit de Fibannaci-reeks deelt door zijn voorganger uit de reeks, dan benadert de breuk het gulden-snede-getal Φ. In de tabel staan enkele getallen uit de Fibonacci-reeks gedeeld door het voorgaande getal, afgerond op vijf decimalen.

De rij van Fibonacci begint zo: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89. De rij start met twee enen en elk volgende getal krijg je door de twee voorgaande getallen bij elkaar op te tellen. Als we de quotiënten van twee opeenvolgende Fibonacci-getallen op een rij zetten, zien we iets opmerkelijks (zie afbeelding). Deze quotiënten naderen een vaste waarde. Hoe verder je komt in de rij van Fibonacci, hoe dichter het quotiënt van twee opvolgende getallen in de buurt komt van het gulden-snede-getal. De exacte waarde van dit getal, meestal aangeduid met de Griekse letter φ, is (1 + √5)/2.

Men spreekt van een gulden snede als een afstand zodanig in twee ongelijke delen wordt verdeeld dat de verhouding van het kleinste tot het grootste deel dezelfde is als de verhouding van het grootste deel tot het geheel. Dus voor een lijnstuk dat volgens de gulden snede wordt verdeeld in een kort deel met lengte a en een lang deel met lengte b, geldt: a : b = b : ( a + b ).

De Fibonnanci-reeks komt in de natuur op allerlei onverwachte plaatsen voor.

De zaden in een zonnebloem zijn volgens een patroon gerangschikt dat de Fibonacci-reeks volgt.

De verhouding van de zijdes van de grootste rechthoek is precies de gulden snede. De wiskundige Pickover stelde voor dit snijpunt van diagonalen het ‘Oog van God’ te noemen.Het snijpunt van de diagonalen van alle rechthoeken werd in de renaissance al het ‘Oog van God’ genoemd.

Wonderlijke spiraal

Deze logaritmische spiraal komt in de natuur veelvuldig voor: Spiralis Mirabilis wordt ook wel de Spiraal van Archimedes genoemd.

De gulden snede komt dus veelvuldig voor in de natuur. Maar het belang van het getal is volgens sommigen nog veel groter. Zo was er de Italiaan Pacioli (1445- 1517) – een wiskundige kloosterling – die dacht dat schilderijen realistischer werden als de schilder de wetten van de wiskunde gehoorzaamt. Hij schreef drie boeken bekend onder de naam ‘De Divina Proportione’ waarin hij de schilderkunst tot wiskundige figuren en vergelijkingen probeerde terug te brengen. Pacioli’s ideeën worden ook in recente tijden nog gebruikt: de abstracte kunst met gekleurde vlakken en lijnen van Mondriaan gebruikt bewust dan wel onbewust de gulden snede.

De Hongaarse musicoloog Ernő Lendvai en de Amerikaan Edward Lowman hebben zich beziggehouden met het voorkomen van de Fibonacci-getallen in de werken van de Hongaarse componist Béla Bartók. Lendvai schreef een boek vol over zijn bevindingen: Béla Bartók: An Analysis of His Music (1971). Eerder al besteedde hij in een uitgebreid artikel aandacht aan Fibonacci en Bartók: ‘Einführung in die Formen- und Harmonienwelt Bartóks’ (1953). Lowman schreef een kort artikel in het tijdschrift The Fibonacci Quarterly: ‘Some Striking Proportions in the Music of Béla Bartók’ (1971).Copyright© Daan Admiraal http://www.kennislink.nl/publicaties/bartok-fibonacci-en-de-gulden-snede

F11

Larry Solomon heeft alle ‘gulden verhoudingen’ in Bartóks Muziek voor snaarinstrumenten, slagwerk en celesta verwerkt in deze infographic. Hij gaat met Lendvai mee.

RITMIEK

In de laatste partituut van de 2ste deel 5de strijkkwartet staat keurig hoe lang het kan dure als de metronoom cijfers aangehouden worden. Het is met een precisie van 1% foutmarge berekend.Copyright 1939 by Boosey and Hawkes.

In muziek is het mogellijk de Fibonaci eenheid te gebruiken in klank, ritme, structuur en form.

In klank kun je bvb de kleinste eenheid van een halftoon nemen en verder bouwen aan intervallen.

In ritme is kun je een zestiende of een achtste als kleinste eenheid bebruiken.

In structuur is het in Fibonacci patroon herhaalde van motieven als eenheid mogellijk.

In form (zo als hierboven) in de maat de eenheid waardoor een groot muzikaal stuk ontstaat.

De opbouw van de pianotoetsen volgt de reeks. Een octaaf op een piano wordt gespeeld met 8 witte toetsen en 5 zwarte, in totaal dus 13 toetsen. De zwarte toetsen zijn verdeeld in twee en drie. Dus de Fibonacci-reeks: 2, 3, 5, 8, 13! Volgens sommigen te ver gezocht en gewoon toeval, maar anderen geloven er heilig in. F10

SYMETRIE – ASYMETRIE of TOEVAL

Componisten zoals Bartók en Debussy hebben de Fibonacci-reeks (bewust of onbewust?) in hun werk verstopt. De compositie technieken lopen uiteen maar ieder is zoekende naar verniuweing. Debussy baanbrekend in ritmiek en geluids effecten, Ravel door buiten europeese inspiratie, Bartok door de minuscule motieven en klankeenheden van de folklore. Van de Reneissance tot in het hedendaags is de componist op zoek naar een unieke, herkanbare, en vernieuwende klak form, toon, structuur, of a-structuur van bewerken van het klank wereld. De wetenschappellijke kant is bij deze een insoitatie bron maar tegen over deze idee komen al de andere stromingen S.ten Holt, Stokhausen, Xenakis, Gubaidulina =- componisten die gebruik maken van set theorien, stochastische delinegen, Randomisation, Coincidental music, Game symetries.

TREVOR GRAHL hedendaagse componist.

Luc Brewaeys (1959 –2015)

De Belgisch componist, pianist, dirigent en muziekregisseur die ook sinds 1985 werkzaam was als geluidsingenieur voor de VRT behoort tot het neoimpressionisme. Brewaeys studeerde compositie te Brussel , in Sienna en in Darmstadt . In de jaren tachtig werkte hij regelmatig samen met Iannis Xenakis in Parijs. Brewaeys was (gast)professor aan de conservatoria van Gent , Rotterdam. Met de spectralistische muziek voelde hij zich het meest verwant. De componist gebruikte een uitermate gevarieerd instrumentarium en een aantal van zijn werken kregen een ‘knipoog’-titel: het zijn befaamde whiskymerken zoals de vijfde symfonie Laphroaig of Cardhu voor ensemble. Als uiterst geraffineerd geluidenmaker begreep hij de geluidskleur van een instrument als geen ander. Hij wendde ook minder voor de hand liggende klankbronnen aan zoals een mazouttank, een badkuip of een kartonnen megafoon. Voor de halve finale van de Koningin Elisabethwedstrijd 2011 (voor zang) werd Brewaeys verplichte werk Speechless song, being many, seeming one op een sonnet van William Shakespeare door de internationale jury geweigerd wegens te moeilijk. De componist overleed op 56-jarige leeftijd na een jarenlange strijd tegen de kanker. Hij noemde zichzelf een man zonder aanleg tot kankeren en met een gevoel voor tumor.

meer: http://www.compositiontoday.com/luc_brewaeys/default.asp?p=4

Films/commercials

Debussy

In de Hitchcock-film The Birds speelt Tippi Hedren de eerste Arabesque.
Clair de Lune : In Ocean’s Eleven – Brad Pitt en Matt Damon; Twilight naar een boek van Stephenie Meyer, The Blue Lagoon (1980); parfumreclame voor Chanel no. 5 (een van de duurste reclamevideo’s ooit gemaakt) met Nicole Kidman en Rodrigo Santoro; in de film Seven Years in Tibet (1997) vormt een speeldoos die Clair de Lune speelt een rode draad; Claire de Lune komt ook voor in de films Frankie and Johnny, The Notebook, Atonement en The Darjeeling Limited.